پرسش :

تفسیر «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعینُ» چیست؟

پاسخ :
ترجمه آیه شریفه: «(پروردگارا!) تنها تو را مى‏ پرستیم و تنها از تو یارى مى‏جوییم». [1]
عبادت خدا ارائه و نشان دادن مملوکیّت خود به پروردگار است. [2] استعانت، طلب معونت و عَون است [3] و عون به معنای مطلقِ نصرت و یاری کردن است. [4]
آیات ابتدایی سوره حمد سخن از توحید ذات و صفات مى‏ فرماید و در آیه شریفه «إِیَّاکَ نَعْبُدُ وَ إِیَّاکَ نَسْتَعینُ»، سخن از توحید عبادت و توحید افعال است. توحید عبادت آن است که هیچ کس و هیچ چیز را شایسته پرستش جز ذات خدا ندانیم تنها به فرمان او گردن نهیم، و از بندگى و تسلیم در برابر غیر ذات او بپرهیزیم. توحید افعال آن است که تنها مؤثر حقیقى را در عالم او بدانیم، نه اینکه دنبال سبب نرویم، بلکه معتقد باشیم هر سببى که تأثیرى دارد به فرمان خدا است. [5] این تفکّر و اعتقاد انسان را از همه کس و همه موجودات بریده و تنها به خدا پیوند مى ‏دهد. [6]
امام رضا(ع) می فرماید: «إیّاک نعبد»، ابراز رغبت و تقرّب جستن عبد به سوى خداى تعالى و اظهار اخلاص در عمل براى او است و نه غیر او، و «إیّاک نستعین»، درخواست توفیق و عبادت زیاد از خدا و درخواست ادامه نعمت هاى داده شده و یارى خداوند است. [7]
چند نکته تفسیری: [8]
1. تنها خداوند شایسته و بایسته پرستش است و تنها حقیقتى که شایسته یارى جستن مى باشد، خداوند است. [9]
2. با توجّه به آیات پیشین که در بردارنده اعتقادات انسان بوده و در این آیه بیان عمل انسان یعنی پرستش است می توان به دو نتیجه رسید، اول این که اندیشه هاى آدمى، پایه و اساس اعمال و رفتار او است، دوم این که ربوبیت خدا بر هستى، رحمانیت و رحیمیّت او و مالکیّتش بر روز قیامت، دلیل شایستگى او براى پرستش است. [10]
3. نادیده انگاشتن خویش در محضر خدا، از آداب پرستش او است. به کارگیرى «ما» به جاى «من» گاهى براى اظهار عظمت است و گاهى براى پرهیز از انانیت و خودبینى. قرینه هاى کلامى تعیین کننده مراد است و در این جا به مناسبت عبودیت، پرهیز از انانیت و خودبینى مقصود است. لذا «نعبد» به صورت متکلم مع الغیر آمده است.
4. انسان در پرستش خدا و خلوص در آن، نیازمند امداد الاهى است. متعلق «نستعین» همه وظایفى است که از سوره حمد مى توان استفاده کرد و از آنها لزوم یکتا پرستى است که از «إیّاک نعبد» به دست مى آید.
5. انسان در عین دارا بودن اختیار در عبادت خدا، بدون اعانت او بر انجام آن توانا نیست، [11] و نیازمند یارى خداوند در تمامى امور خویش است.
پی نوشت:
[1] . فاتحه، 5.
[2] . ر.ک: نمایه های «شیوه های عبادت»، http://islamquest.net/fa/archive/question/9418 ؛ «عبادت برای خود یا خدا؟»، http://islamquest.net/fa/archive/question/389 ؛ «درجات عبادت و حضور قلب»، http://islamquest.net/fa/archive/question/14486 .
[3] . بستانى، فؤاد افرام - مهیار، رضا، فرهنگ ابجدى، ص 60، واژه «اسْتِعَانَة»، انتشارات اسلامی، تهران، چاپ دوم، 1375ش.
[4] . فراهیدى، خلیل بن احمد، کتاب العین، ج 2، ص 253، انتشارات هجرت، قم، چاپ دوم، 1410 ق؛ جوادی آملی، عبدالله، تسنیم، ج 1،ص 425، نشر اسراء، قم.
[5] . ر.ک: نمایه های «مراتب توحید»، http://islamquest.net/fa/archive/question/3445 ؛ «خدا و صفات ثبوتی و سلبی»، http://islamquest.net/fa/archive/question/2859 .
[6] . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، ج‏1، ص 42 و 43، دار الکتب الاسلامیة، تهران، چاپ اول، 1374ش.
[7] . شیخ صدوق، محمد بن على، من لا یحضره الفقیه، محقق و مصحح: غفارى، على اکبر، ج 1، ص 310، دفتر انتشارات اسلامى، قم، چاپ دوم، 1413 ق.
[8] . هاشمی، علی اکبر، تفسیر راهنما، ج 1، ذیل آیه 5، سوره حمد، مرکز فرهنگ و معارف قرآن، قم، (با اندکی تصرّف و ویرایش).
[9] . تقدیم مفعول «إیاک» بر فعل «نعبد» و «نستعین» دلالت بر حصر دارد.
[10] . با توجه به آیات ابتدایی سوره حمد تا آیه مورد بحث: « رب العالمین. الرحمن الرحیم. مالک یوم الدین. إیاک نعبد» .
[11] . با توجه به معنای ایاک نستعین.
منبع:islamquest.net